Liever geen Boerenkapel

Stortbad – korte samenvatting/teaser van de aflevering

In Badgasten vertelt Jos de Blok over zijn kruistocht tegen absurde bureaucratie en pleit hij voor de menselijke maat. Tegen de wurggreep van de managementcultuur. We zijn te volgzaam aan wetten en regels die geen zin meer hebben. Veel te veel zaken worden nu opgelost met zorg, terwijl ze misschien veel beter met kunst en cultuur, creativiteit aangepakt kunnen worden. Kijk waar mensen trots op zijn, gelukkig van worden. Verpleegkundigen zijn dan ook een soort van kunstenaars, zorg is het trucje waarmee je binnenkomt. Presentatie: filosoof en programmamaker Joyce Pijnenburg.

We zijn te volgzaam

Marloes Matthijssen

Bureaucratie en overhead belemmeren de zorg. Het is een klacht die je ook hoort in het onderwijs, bij de politie, eigenlijk overal. Badgast nummer 5 is Jos de Blok van Buurtzorg, geboren in het Zeeuwse Vogelwaarde. Hij ergert zich al sinds de middelbare school aan onzinnige machtsstructuren, die de groei van mensen belemmeren en veel creativiteit in de weg zitten. De Blok werkte als verpleegkundige en later als zorgmanager, maar verloor al zijn plezier in het werk door bureaucratie, protocollen en eindeloze overlegstructuren.

“De wijkverpleegkundige was ooit het leukste beroep dat je je voor kon stellen. Je deed alles. In de ochtend ging je de wijk in, naar chronisch zieken, terminale patiënten, mensen net terug uit het ziekenhuis. ’s Middags deden we het consultatiebureau, samen met de huisarts. Dat deed je jaar in jaar uit.” Maar de zorg werd in stukjes gehakt, efficiëntie werd belangrijker dan mensenwerk.

‘Bouw organisaties heen om de mensen die het échte werk doen.’ Rond dit simpele motto heeft Jos de Blok in 2006 de landelijke zorgorganisatie Buurtzorg opgericht. Verpleegkundigen verlenen zorg in kleine zelfsturende teams, zonder elke handeling te moeten registreren en zonder laag van managers. Ze zijn collega’s, geen werknemers. De Blok werd op vele internationale podia uitgenodigd om het Buurtzorg-model uit te leggen en won als enige Nederlander de Albert Medal van The Royal Society of Arts, “for a transformational new model of community health care”. Andere winnaars waren Stephen Hawking, Winston Churchill  en Marie Curie.

Intrinsieke motivatie van werk

We volgen Jos al een hele tijd in de media en vroegen ons af: zou deze  formule ook kunnen werken voor de vastgelopen kunst- en cultuursector? Want het geld gaat hier vooral naar bureaubanen, vastgoed en erfgoed, terwijl de mensen die de inhoud verzorgen vaker wel dan niet onderbetaald worden. De fair practice code maakt helaas duidelijk dat de kunstwereld kan blijven draaien vanwege het niet of nauwelijks uitbetalen van makers, met uitzondering van een smalle toplaag. Joyce Pijnenburg, filosoof en programmamaker, gaat een gesprek en brainstorm aan.

De Blok: “als je nadenkt over wat je belangrijk vindt, of je nu leraar bent, kunstenaar of verpleegkundige, dan bedenk je vanzelf wel wat je nodig hebt om je werk zo goed mogelijk te kunnen doen. En welke patronen daar bij horen. Als je dan ook een groep gelijkgestemden bij elkaar krijgt, dan groei je daar nog extra in en heb je plezier.

Een goede verpleegkundige is ook een beetje een kunstenaar. “Werken in de zorg is een voorrecht: je hebt te maken met de meest intense fases en belangrijke problemen van mensen – geboorte, dood, chronische ziekte. Dan staat het leven op z’n kop. Jij mag daar onderdeel van worden, ze vertrouwen op jou dat jij verstandige dingen doet. Ze vertellen je ook dingen die ze nooit aan anderen hebben verteld – jij bent één van de meest intieme figuren op dat moment. En dan komen de managers met hun trucjes, die mensen gaan vertellen dat ze niet meer de tijd mogen nemen om te luisteren, zelf beslissingen te nemen. Dat is absurd, want daar zit juist de connectie, de intrinsieke motivatie. Ik voel me weer mens. Ik voel me gezien. Het kunstje van verpleegkunde is bijzaak. Zo kom je binnen, maar het gaat eigenlijk om de aandacht, de relatie. Die is onzichtbaar en onmeetbaar. Systemen en structuren zijn daar niet op gebouwd.

Uit de brandbrief vanuit de Zeeuwse kunstenaars:

Wij doen een dringende oproep: doe meer dan alleen bureaubanen behouden. We kunnen en willen niet leven van individuele projecten waarbij we elkaar moeten beconcurreren om een fooi. Als je mensen gevangenhoudt in een systeem van armoede en concurrentie hebben zij geen geld en tijd meer voor kunst. Niet voor het maken en niet voor het genieten ervan. Denken in schaarste en strijd is armoedig.

“Cultuur is zo’n belangrijke drager van kennis en wijsheid. Je bouwt van generatie op generatie voort op patronen van kennis, inzicht, schoonheid. En dan zegt de Nederlandse politiek ineens ‘we houden ermee op’? We lossen nu dingen op met zorg die we beter met cultuur kunnen oplossen. Veel mensen hebben in hun leven van alles gedaan – ze hielden van theater, muziek, opera. En dan moeten ze in het verzorgingstehuis allemaal naar de Boerenkapel luisteren. De levensloop van mensen moet het uitgangspunt zijn van wat je doet, aanbiedt. Regel dáár de mensen omheen. Zoals in Cuba, in mijn ogen het meest intelligente zorgsysteem ter wereld. Daar blijft iedereen gewoon meedoen op manieren die voor hen waardevol zijn. Wij vinden het wel makkelijk en efficiënt om mensen op te sluiten en eenheidsworst te geven.

Kijken naar de geest

Hoe kun je nu creativiteit en het tot stand brengen van dingen tot uitgangspunt nemen, wat is er nodig om dat zo optimaal mogelijk te doen? Jos raadt aan om te zoeken naar routines die terugkomen en diverse teams samen te stellen: wie kan wat het beste? “Je spreekt een raamwerk af, hanteerbaar en leuk, dat je op wisselende situaties kunt toepassen. Kijk eerder naar de geest en niet naar de letter: regels zijn ingewikkeld gemaakt, je moet ze voor jezelf of je groep vereenvoudigen. Waar slaan eisen en voorwaarden op en hoe kunnen we daarbinnen ons zo bewegen dat we er iets mee kunnen, maar er niet mee in problemen komen?

Buurtzorg is een stichting, omdat zorg niet commercieel moet zijn. Maar misschien werkt een coöperatie beter bij kunstenaars. Ga eerst overleggen over criteria en consensus – ‘binnen deze context willen wij samenwerken’. En als je iets lastigs tegenkomt, bespreek je het ook samen en besluit je samen. Maak een mix qua geldstromen: wat kun je wel doen op subsidies, en op welk deel willen we creatief ondernemer zijn? Voorkom dat je een slachtoffer van het systeem wordt. Hoe kun je de waarde van cultuur op verschillende manieren zichtbaar maken? Vanuit verdediging iets doen is altijd negatief.

We zijn te volgzaam aan wetten en regels die geen zin hebben. Waarom gaan we niet uit van wat je wel wil, wat wel kan? “Ik geloof dat we zelfsturend geboren worden, net zoals in de natuur. Dat laat ook filosoof Arnold Cornelis zien, toevallig ook een Zeeuws-Vlaming. We stellen ons te afhankelijk op van systemen.”

Lastig is wel dat operaties, medicijnen, hulp bij het aantrekken van steunkousen wel een waarde heeft die breed gedragen wordt in de maatschappij, maar kunst gereduceerd is tot een ‘linkse hobby’. Terwijl het eigenlijk allebei gaat om zingeving, helen, reflectie, inspiratie. Je gezien en begrepen voelen als mens, gekoesterd. Maar kunst is niet altijd een lief en dienstbaar beestje, kunst gaat precies zitten porren waar het misgaat, schuurt, botst en faalt. Dat is ook een vorm van zorg, maar dan niet als een zachte heelmeester.